تک سمیان در راسته پستانداران قرار دارند. همانطور که از نام آنها مشخص است، سم این حیوانات بر خلاف سم نشخوارکنندگان که دوقسمتی است، یک قسمتی میباشد. دستگاه گوارش تک‌سمیان مانند اسب و دستگاه گوارش نشخوارکنندگان مانند گاو تفاوت‌های زیادی با یکدیگر دارد. این دو گروه از حیوانات عموماً در مزرعه نگهداری می‌شوند و گیاهخوار هستند. همانطور که می‌دانید سیستم گوارش جانوران آنزیمی برای هضم و تجزیه مواد غذایی گیاهی ندارد. بنابراین قسمت عمده‌ی گوارش گیاهخواران، میکروبی و به کمک باکتری‌ها و آغازی‌ها میباشد تا سلولز موجود در گیاهان هیدرولیز شده و مورد استفاده آنها قرار بگیرد.
از حیوانات تک‌سم میتوان اسب، الاغ، قاطر و… را نام برد. دستگاه گوارش این حیوانات به همدیگر شباهت دارد اما مهم‌ترین قسمت برای ما، بررسی دستگاه گوارش اسب میباشد.
حفره دهانی دستگاه گوارش تک‌سمیان از چه بخش‌هایی تشکیل شده است؟
به طور معمول دستگاه گوارش از دهان آغاز شده و به مخرج (رکتوم) ختم می‌شود.
در حفره‌ی دهان، زبان، دندان، غدد بزاقی و کام‌ها را داریم.
- زبان حیوانات حاوی انواع پرزهای چشایی مانند پرز قارچی شکل، برگی شکل و… میباشد که هرکدام نقش منحصر به فرد خود را دارند. بیشترین تعداد پرزهای زبان را، پرزهای نخی شکل تشکیل داده که البته فاقد جوانه چشایی بوده و در دسته پرزهای مکانیکی قرار می‌گیرد.
- دندان از سه ماده‌ی اصلی به نام‌های مینا، سیمان و عاج تشکیل می‌شود و شامل نواحی تاج، ریشه و گردن میباشد.
- دندان‌های تک‌سمیان هیپسودونت میباشد در حالیکه به عنوان مثال در سگ‌‌ها دندان‌های براکیودونت (brachiodont) را داریم.
تفاوت دندان هیپسودونت و براکیودونت در چیست؟
دندان‌های براکیودونت سایش نمی‌پذیرند و دارای تاج کوتاه، گردن و ریشه هستند اما دندان‌های هیپسودونت سایش می‌یابند، فاقد گردن بوده و دارای تاج بلند و ریشه می‌باشند.
- غدد بزاقی به هضم فیزیکی و شیمیایی غذا کمک می‌کند. در تک‌سمیان سه زوج اصلی غدد بزاقی داریم: ۱-غده‌ی پاروتید، ۲-غده فکی و ۳-غده زیر زبانی،. تعداد دیگری غدد کوچک نیز در حفره دهان وجود دارند که به عنوان غدد فرعی از آنها یاد می‌شود.
- کام‌ها (سخت و نرم) در گرفتن و انتقال غذا به سمت حلق نقش دارند.
- در ناحیه گردن، حلق و حنجره وجود دارد. این قسمت‌ها در جلوگیری از ورود غذا به دستگاه تنفس و انتقال آن به مری نقش دارند.
حفره سینه‌ای دستگاه گوارش اسب از چه بخش‌هایی تشکیل شده است؟
پس از حفره دهانی و گردنی به حفره سینه‌ای میرسیم. در این قسمت مری وجود دارد. مری از ناحیه گردنی آغاز شده و تا ناحیه سینه‌ای امتداد میابد تا به معده برسد. مری لوله‌ای ماهیچه‌ای-غشایی میباشد. در ناحیه گردنی در مجاورت با نای قرار دارد اما به هنگام ورود به ناحیهی سینه‌ای به سمت چپ نای پیچ میخورد و از پرده دیافراگم عبور کرده و از طریق سوراخ کاردیا به معده وارد می‌شود. یک سوم ابتدایی مری دارای عضله مخطط و ارادی و اما سایر قسمت‌های آن عضله صاف و غیر ارادی دارد.
عضلات صاف کاردیای اسب ماهیچه‌ی محکمی در دستگاه گوارش تک‌سمیان میباشد که باعث می‌شود غذا به هیچ وجه برنگردد. در واقع اسب‌ها استفراغ نمیکنند و امکان تخلیه محتویات معده‌ی آنها وجود ندارد. اگر استفراغ در اسب اتفاق افتد، غذا به سیستم تنفسی وارد می‌شود و از حفرات بینی خروج غذایِ هضم شده در معده، مشاهده می‌شود.
حفره شکمی دستگاه گوارش اسب از چه قسمت‌هایی تشکیل شده است؟
مهم‌ترین ناحیه در دستگاه گوارش تک‌سمی‌ها که قابل بحث میباشد، ناحیه شکمی است. در این قسمت معده و روده‌ها و اندام‌های ضمیمه‌ای مثل کبد و پانکراس را داریم. البته روده‌ها و رکتوم در واقع به ناحیه لگنی برمیگردند اما در اینجا در مورد آنها صحبت خواهیم کرد.
معده
معده در واقع اتساعی از لوله گوارش بین مری و روده باریک است و محل ذخیره و هضم خصوصاً هضم شیمیایی مواد غذایی است. معده‌ی نشخوارکنندگان به صورت چهارقسمتی و گوشتخواران و تک‌سمیان به صورت ساده وجود میباشد. معده‌ی اسب از نوع ساده بوده و دارای خمیدگی زیادی میباشد که موجب نزدیک شدن سوراخ‌های پیلور و کاردیا می‌شود. بخش فاندوس و بدنه معده‌ی تک‌سمی‌ها بسیار وسیع و گسترده میباشد.
معده تک‌سمیان داخل دو بخش دارد:۱. بخش غده‌ای که صاف و نرم و قرمز تیره میباشد و بخش غیر غده‌ای که خشن و زبر و به رنگ روشن است. این دو بخش توسط مرز margo pelicatus از هم جدا می‌شوند. سلولهای اصلی که در معده قرار دارند آنزیم و اسید معده را ترشح میکنند و سلولهای جداری یا حاشیه‌ای در ترشح اسید و فاکتور داخلی معده شرکت دارند (فاکتور داخلی معده برای جذب ویتامین B12 ضروری است). دیوار‌ه‌های معده با انقباض و حرکات خود علاوه بر هضم شیمیایی در هضم فیزیکی نیز شرکت دارند. سرانجام با کشیدگی و حرکات معده، غذای هضم شده که حالت خمیری مانند به نام کیموس پیدا کرده،وارد روده باریک می‌شود.
روده باریک (کوچک)
پس هضم غذا در معده نوبت به ورود آن به روده کوچک می‌رسد. غذا از سوراخ پیلور رد شده و وارد ابتدای روده باریک می‌شود. به این بخش دوازدهه می‌گویند. اسب کیسه‌ی صفرا ندارد و صفرا مستقیم توسط کبد ساخته شده و از طریق مجرا به دوازدهه میریزد. هم‌چنین شیره پانکراس و آنزیم‌های تولید شده توسط لوزالمعده نیز در این قسمت کار هضم را انجام می‌دهد. روده باریک دستگاه گوارش تک‌سمیان سه قسمت دئودنوم، ژژنوم و ایلئوم دارد.
- دئودنوم به صورت لوله‌ای U شکل توسط مزانتری به نام مزودئودنوم به سقف حفره شکم متصل می‌شود.
- پس از آن ژژنوم که به عنوان طویل‌ترین بخش از روده کوچک از آن یاد می‌شود قرار دارد و به وسیله‌ی مزوژژنوم از سقف حفره شکم آویزان می‌شود.
- ایلئوم آخرین بخش روده باریک میباشد. این قسمت که کوتاه‌ترین قسمت هست توسط مزانتری به نام مزوایلئوم از سقف حفره شکم آویزان است. در اسب ایلئوم به سکوم (روده کور) وارد می‌شود و این اتصال را ileocecal می‌نامند.
روده بزرگ
قطر روده بزرگ از روده کوچک بیشتر بوده و شامل سکوم (روده کور)، کولولن‌ها و رکتوم میباشد.
- سکوم یا روده‌ی کور به عنوان اولین قسمت از روده بزرگ در دستگاه گوارش تک‌سمیان نام‌گذاری می‌شود. سکوم به صورت کیسه ته‌بسته‌ای میباشد که بین کولون و ایلئوم قرار دارد. ایلئوم در سمت چپ وارد سکوم می شود. قسمت راس سکوم در پشت ناحیهی انتهایی استخوان جناغ (زایفویید) قرار دارد. در سکوم تک‌سمیان میکروب‌های مفیدی مشابه آنچه که در شکمبه گاو و گوسفند وجود دارد، زندگی می‌کند که با تجزیه سلولز موجود در مواد گیاهی و برقراری رابطه همیاری با اسب، مواد غذایی را به مصرف خود و اسب می‌رساند. این رابطه بین تک‌سمیان و میکروب‌ها به صورت برد-برد میباشد.
- کولون طویل‌ترین و بزرگ‌ترین قسمت روده بزرگ میباشد که از سکوم تا رکتوم امتداد دارد. کولون از سه بخش بالارونده در سمت راست که از قاعده سکوم شروع می‌شود، عرضی از راست به چپ و پایین رونده در سمت چپ تشکیل شده است. در نهایت کولون پایین رونده به رکتوم می‌رسد. در اسب کولون بالارونده را اصطلاحا کولون بزرگ و کولون پایین رونده را اصطلاحا کولون کوچک می‌نامیم.
- در نهایت رکتوم به عنوان بخش انتهایی دستگاه گوارش اسب وجود دارد. قطر انتهای رکتوم در تک‌سمیان به تدریج زیاد شده و rectall ampulla نامیده می‌شود.
در نهایت غذای هضم شده از طریق مخرج خارج می‌شود.
تفاوت دستگاه گوارش تک‌سمیان (اسب) با نوشخوارکنندگان (گاو) در چیست؟
همانطور که ذکر شد هردو این گروه حیوانات گیاهخوار هستند اما تفاوت اصلی در معده این دو حیوان و نوع گوارش میکروبی و بیولوژیکی آنها میباشد. گوارش میکروبی گاو عموما در سیرابی (شکمبه) انجام می‌شود در حالیکه در اسب‌ها سکوم یا همان روده کور این وظیفه را برعهده دارد. حجم معده‌ی گاو بسیار بیشتر از حجم معده‌ی اسب است، در عوض اسب، روده‌ی بزرگ حجیم‌تری دارد. گاو غذای خود را چندبار بلع کرده و دوباره می‌جود اما اسب‌ها همانند سایر موجودات این کار را تنها یک‌بار انجام می‌دهند. هم‌چنین از نظر آناتومیکی و قرارگیری دستگاه گوارش درون بدن و ارتباط بخش‌های مختلف آن، تفاوت‌هایی بین دستگاه گوارش این دو حیوان وجود دارد.