به طور کلی نسخه دامپزشکی و پزشکی شامل دستوراتی است که با تجویز آن، پزشک بیمار را راهنمایی می‌کند.
معمولاً نسخه بر روی برگه‌ای کاغذی نوشته میشود اما امروزه انواع الکترونیک آن در دسترس است.
بر روی این برگه کاغذ، داروها، نحوه مصرف، مقدار و میزان مصرف دارو و همچنین سایر دستورات دامپزشک که صاحب کیس بیمار باید برای حیوان خانگی خود انجام بدهد نوشته میشود.
نسخه به هر زبانی نوشته میشود اما در اکثر کشورهای دنیا زبان آن انگلیسی می‌باشد.
لازم است نسخه با خودکار نوشته شود تا به مرور زمان قابل تغییر نباشد.
آموزش نسخه نویسی و نسخه‌خوانی کاری است که هر پزشک و دامپزشک و تمامی افراد شاغل در بحث‌های درمانی باید به طور کامل به آن مسلط باشند.
چه مطالبی در نسخه‌های پزشکی و دامپزشکی نوشته میشود؟
نسخه دامپزشکی و پزشکی می‌تواند شامل:
داروها
درخواست آزمایش
درخواست تصویر برداری مانند رادیوگرافی، سونوگرافی، سی‌تی اسکن، فلوروسکوپی و..
درخواست الکتروکاردیوگرافی
برنامه غذایی
و… نوشته میشود.
نسخه استاندارد شامل چه بخش‌هایی می‌باشد؟
یک نسخه شامل:
سر نسخه: در ابتدای و در بالای برگه مشخصاتی مانند: نام و نام خانوادگی دامپزشک، شماره تلفن و نشانی، شماره نظام دامپزشکی، تاریخ و… نوشته میشود.
متن نسخه: معمولاً متن نسخه با علامت تختصاری RX به منظور تفریق نسخه دارویی از سایر نسخه‌ها آغاز میشود. شکل و غلظت و نحوه مصرف دارو، مهر و امضا و شماره نظام دامپزشکی. در پایان نوشتن داروها، NO به معنای تعداد دفعات مصرف نوشته می شود.
زیر نسخه
برای آموزش نسخه‌نویسی و همچنین محاسبه دوز داروها باید یکسری از علایم و اختصارات نگارش نسخه را بلد بود که در ادامه به طور کامل و دسته‌بندی شده همراه با مثال ارائه خواهد شد.
علائم و اختصارات استاندارد روش مصرف در نسخه نویسی دامپزشکی و پزشکی:
| PO (Oral) | IV | IP | ID | SC | IM |
|---|---|---|---|---|---|
| از راه دهان (بلع) | داخل وریدی (سیاهرگی) | داخل صفاقی | داخل جلدی | زیر جلدی | داخل عضلانی |
علایم و اختصارات اعضای بدن در نسخه نویسی دامپزشکی و پزشکی:
| AD | AS | OD | OS | A | U | D | S | (eye)O |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| گوش راست | گوش چپ | چشم راست | چشم چپ | گوش | هردو عضو | راست | چپ | چشم |
** علامت U به معنای هردو عضو می‌باشد مانند OS به معنای هردو چشم و AU به معنای هردو گوش
علائم و اختصارات زمان در نسخه نویسی دامپزشکی و پزشکی:
| Qod | Q2d | QD | Q24h | Q8h | Q4h | Q | D | H |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| یک روز در میان | یک روز در میان | هر روز | هر ۲۴ ساعت یکبار | هر ۸ ساعت یکبار | هر ۴ ساعت یکبار | هر | روز | ساعت |
| TID | BID | (SID)OID |
|---|---|---|
| هر ۸ ساعت یکبار | هر ۱۲ ساعت یکبار | هر ۲۴ ساعت یکبار |
علائم و اختصارات اشکال دارویی در نسخه نویسی دامپزشکی و پزشکی:
۱. خوراکی:
| POWDER | PERL | SUSP | SYR | DROP | CAP | TAB |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پودر | زیر زبانی مانند قرص نیتروگلیسیرین | سوسپانسیون خوراکی مانند آلومینیوم هیدروکساید | شربت مانند دیفن هیدرامین | قطره خوراکی مانند مولتی ویتامین | کپسول مانند آموکسی سیلین | قرص مانند استامینوفن |
۲. تزریقی:
| SERUM | VIAL | AMP |
|---|---|---|
| سرم مانند قندی نمکی (دکستروز سالین) | ویال مانند آمپی‌سیلین | آمپول مانند نوروبیون |
۳. جلدی و موضعی:
| EAR DROP | EYE DROP | SOL | LOT | GEL | OINT | CREM |
|---|---|---|---|---|---|---|
| قطره گوش | قطره چشم | محلول | لوسیون | ژل | پماد | کرم |
علائم و اختصارات وزن در نسخه نویسی پزشکی و دامپزشکی:
| ml=cc | mg | mcg |
|---|---|---|
| میلیلیتر | میلی‌گرم | میکروگرم |
هر کیلو گرم معادل ۲.۲ پوند محاسبه میشود.
به طور تقریبی هر قاشق غذا خوری معادل ۱۵ میلیلیتر و هر قاشق چای خوری معادل ۵ میلیلیتر است.
آموزش نحوه محاسبه مقدار دارو برای تجویز و نگارش در نسخه:
وزن حیوان بر حسب کیلو گرم می‌باشد.
دوزاژ دارو بر حسب mg/kg است، بنابراین وزن را در دوزاژ ضرب میکنیم.
دوز دارو بر حسب mg به دست می‌آید. یعنی ما برای حیوان مورد نظر این مقدار به دست آمده از دارو را می‌خواهیم.
حال دوز دارو را بر غلظت یا ماده مؤثر دارو تقسیم می کنیم. عدد به دست آمده داروی مورد نیاز که باید در نسخه نوشته شود را به ما نشان می‌دهد.
کیس ریپورت‌هایی از نسخه نویسی و نحوه محاسبه دوز دارو برای یادگیری و درک بهتر
مثال ۱: سگی به وزن ۱۰ کیلوگرم یک شربت با دوزاژ ۶ و غلظت ۲۰ تجویز شود، حجم شربت برای هربار مصرف را محاسبه کنید.
گفتیم که دوزاژ بر حساب mg/kg و غلظت بر حسب mg/ml است.
در ابتدا وزن را در دوزاژ ضرب میکنیم و به عدد ۶۰ میرسیم.
اگر دوز به دست آمده را بر غلظت که ۲۰ است تقسیم کنیم، عدد ۳ به دست می‌آید، بنابراین برای یک سگ به وزن ۱۰ کیلوگرم به ۳ میلی لیتر شربت نیاز داریم.
مثال ۲: می‌خواهیم برای سگی به وزن ۲۰ کیلوگرم نسخه آموکسیسیلین تزریقی بنویسیم. اگر دوزاژ اموکسی‌سیلین ۷ بوده و غلظت آن ۱۵۰ باشد محاسبه ما به شرح زیر است:
ما به حدود ۱۴۰ میلی گرم ماده خالص نیاز داریم و اگر این ۱۴۰ گرم را در غلظت دارو تقسیم کنیم تقریبا به عدد ۱ میلیلیتر میرسیم ( میتوان اعداد نزدیک را گرد کرد).
بنابراین ما می‌خواهیم که به مدت یک هفته روزی یک بار و هر دفعه ۱ سی‌سی آموکسیسیلین به این سگ تزریق کنیم و نسخه ما به شرح زیر می‌باشد:
Vial Amoxicillin IM OID NO=7
یعنی ما به مدت یک هفته هر ۲۴ ساعت یکبار تزریق عضلانی آموکسیسیلین برای این سگ خواهیم داشت.
مثال۳: سگ ۱۵ کیلوگرمی مبتلا به تنگی تنفس به ما مراجعه می‌کند. برای او داروی آمینوفیلین ۱۰۰ میلی‌گرم با دوزاژ ۱۰ را تجویز میکنیم. حال باید محاسبه کنیم به چه مقدار از این قرص نیاز داریم.
با ضرب وزن سگ در دوزاژ دارو به عدد ۱۵۰ میلی‌گرم میرسیم.
یعنی ما در هربار مصرف به یک و نیم قرص برای این سگ نیاز داریم.
بنابراین نسخه ما به شکل زیر نوشته خواهد شد:
Tab Aminophylline PO BID NO=21
یعنی هر ۱۲ ساعت یک و نیم قرص آمینوفیلین به مدت یک هفته مصرف شود.
مثال ۴: گربه‌ای با وزن ۵ کیلوگرم مبتلا به تاکی‌کاردی قلب به ما مراجعه می‌کند. برای او داروی پروپرانولول ۱۰ میلی‌گرم با دوزاژ ۱ تجویز میکنیم. حال به محاسبه مقدار دارو می‌پردازیم.
با ضرب وزن گربه در دوزاژ دارو به عدد پنج می رسیم. یعنی ما در هر بار مصرف به نصف قرص پروپرانولول نیاز داریم و با فرص اینکه گربه باید به مدت ۲ ماه روزی ۲ بار دارو را مصرف کند (پروپرانولول داروی حساسی است که مصرف آن نباید به یکباره قطع شود) نسخه ما به شرح زیر خواهد بود.
Tab propranolol PO BID NO=60
مثال ۵: گربه‌ای با وزن ۴ کیلوگرم مبتلا به عفونت سطحی چشم و ورم ملتحمه به ما مراجعه می‌کند. برای او داروی سولفاستامید که از خانواده سولفانامیدها می‌باشد را تجویز میکنیم. نجوه تجویز این قطره به شرح زیر خواهد بود:
EYE DROP Sulfacetamide — TID NO=1
دستور فارسی: قطره چشمی سولفاستامید به مدت یک هفته روزی سه بار و در هر چشم یک قطره چکانده شود.
مثال۶: اسبی به وزن ۴۰۰ کیلوگرم دچار کولیک شده است. می‌خواهیم به وسیله لوله معدی مقداری پارافین مایع در ظرف ۴ لیتری با دوزاژ ۱۵ میلیلیتر بر کیلوگرم به او بدهیم. حال محاسبه میکنیم به چه مقدار پارافین مایع نیاز داریم:
با ضرب وزن اسب در دوراژ دارو به عدد ۶۰۰۰ میلیلیتر معدل ۶ لیتر میرسیم و با تقسیم ۶ بر ۴ به عدد ۱/۵ میرسیم. این عدد یعنی با یک ظرف و نصفی پارافین برای درمان کولیک این اسب نیاز داریم
مثال ۷: سگی به وزن ۵ کیلوگرم دچار بیماری پوستی شده است. پس از بررسی مشخص شد که بیماری فوق ناشی از جرب می باشد. دکتر دامپزشک برای این سگ داروی آیورمکتین ۱۰ درصد با دوزاژ ۲ میلی‌گرم بر کیلوگرم تجویز شد. حال محاسبه میکنیم که برای درمان این سگ چه مقدار دارو مورد نیاز است:
نکته مهم قابل ذکر مفهوم درصد در غلظت داروهاست.
وقتی از درصد برای بیان غلظت دارو استفاده میکنیم و روی شیشه به جای غلظت‌های معمول علامت درصد را می‌بینیم سؤال پیش می‌آید که غلظت دارو بر حسب درصد یعنی چه و چگونه باید آن را به حالت عادی برای محاسبه دارو تبدیل کنیم؟ راهکار مناسب برای تبدیل آن به غلظت حذف علامت درصد و گذاشتن یک صفر جلوی عدد است.
به عنوان نمونه در مثال بالا آیورمکتین ده درصد را داریم که یعنی در هر میلیلیتر این دارو، ۱۰۰ میلی‌گرم ماده وجود دارد.
حال که متوجه موضوع تبدیل غلظت شدیم، مسئله را حل می کنیم:
اگر وزن سگ را در دوزاژ دارو ضرب کنیم به عدد ۱۰ میلی‌گرم میرسیم. با تقسیم عدد ۱۰ به عدد ۱۰۰ به عدد ۰/۱ خواهیم رسید. یعنی برای این سگ باید ۰/۱ سی‌سی دارو در سرنگ بکشیم و به صورت زیر پوستی اقدام به تزریق کنیم.
Vial Ivermectin SC SID NO=1
یکبار ۰/۱ سی‌سی آیورمکتین به سگ تزریق کرده وعلائم بهبودی را مشاهده خواهیم کرد. توجه شود آیورمکتین بسیار سمی بوده و باید به مقدار لازم و با احتیاط برای حیواناتی مانند سگ، گربه و… مصرف شود.
مثال ۸: گربه‌ای ۵ کیلوگرمی دچار بیماری قارچی شده است. دامپزشک اقدام به تجویزسوسپانسیون گریزئوفلوین ۲۰۰ با دوراژ ۲۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم به مدت یک ماه می‌کند. حال محاسبه میکنیم که به چه میزان از این سوسپانسیون نیاز داریم.
حاصل ضرب وزن در دوزاژ دارو برابر با ۱۰۰ میلی‌گرم می‌باشد. اگر ۱۰۰ را بر ۲۰۰ تقسیم کنیم به عدد ۰/۵ می رسیم. یعنی ما در هر بار مصرف این دارو به نیم سی‌سی از این سوسپانسیون احتیاج داریم.
SUS Griseofulvin PO SID NO=1
۱۵ سی‌سی برای کل ماه این گربه کافی است. بنابراین یک قوطی شربت تمام مصرف او را پوشش می‌دهد.